Dünya ekonomilerinde yaşanılan büyük değişimler ile beraberine doğal kaynakların azalması çevre, iklim ve endüstri gibi bir çok konu başlığının önemini arttırırken, bir çok ülkede ürün ve malzeme geri dönüşümü büyüyen bir yapı haline gelmiştir.
Yeni trend olarak kabul edilen ömrünü tamamlamış ürünlerin geri kazanımı ülkelerin ulusal mevzuatları ile desteklenen bir konu olmaktan çıkmış, global düzeyde ekolojik anlamda da gerekli bir konu olarak kabul görmüştür. Diğer yandan işlenmemiş ham maddelerin kullanımını ve maliyetini azaltan bir yapı olan “e-atık” lar ekonomik olarak da ilgi çekmektedir.
Pek nedir e-atık?
1980 yıllarından itibaren tüketici odaklı elektrik ve elektronik teknolojilerin gelişimiyle birlikte çok sayıda elektronik ekipman satışı gerçekleşmiştir. Tüketicilere satılan bu elektronik cihazlarının kullanım ömrü, ekipmanların özellik ve kapasitelerindeki hızlı değişimler sebebiyle oldukça kısadır. Bu durum, önemli miktarlarda kullanılmayan elektronik cihaz birikimine neden olmaktadır. Elektronik atık (e-Atık) en genel ifade ile e-Atık kullanıcısı tarafından yeniden kullanılma niyeti olmadan atılan tüm elektrik ve elektronik atıkları kapsar. Bu kapsamdaki atıklar bir elektrik devresi, güç sistemiyle veya pille çalışan elektronik ürünlerin hepsini kapsamaktadır.
Dünya’da üretilen elektronik atık (e-atık) miktarlarının önümüzdeki beş yıl içinde 44,4 milyon metrik tona ulaşması beklenmektedir. Durum böyle olunca da elektronik geri dönüşümü için küresel pazarın 2026 yılına kadar 65,8 milyar dolara ulaşması ifade edilmektir. Ancak, gelişmekte olan ülkelerde elektronik atık yönetimi uygun şekilde ele alınmadığı için “e-Atık” olarak nitelendirilecek eşyaların yalnızca %17,4’ü toplanıp geri dönüştürülmüş durumdadır. Yetersiz elektronik atık arıtımı önemli çevre ve sağlık sorunlarına ve değerli malzemelerin çıkarılmasında doğal kaynakların sistematik olarak tükenmesine neden olmaktadır.
Elektronik atık (e-ATIK) ile yeniden kullanılabilen çok sayıda malzeme elde edildiğinden bu atık türünün “yenilenebilir enerji” kaynakları ile de doğrudan ilişkisini göz ardı etmemek gerekir. Çünkü e-Atık, ham madde kıtlığını ve yenilenemeyen enerji kaynaklarının kullanımının olumsuz etkilerini aşmak için yenilenebilir enerji teknolojileri oluşturmak amacıyla geri kazanılabilen ve yeniden kullanılabilen çok sayıda değerli malzeme içermektedir.
Bilindiği gibi, elektrikli aletlerin özellikle bataryalarında kullanılan elementler arasında lityum, grafit, nikel-kobalt, manganez, alüminyum, krom, bakır, demir, çinko ve vanadyum bulunmaktadır. Özellikle rüzgar ve güneş projelerinde ve depolanabilen pillerde kullanılan bakır, elektrifikasyonun önemli bir metalidir ve yenilenebilir enerji kaynaklarının temel unsurlarından biri haline gelmiştir.
Bu değerli elementler arasında özellikle “bakır” elementine duyulacak ihtiyacın diğer sektörlerden gelen talep artışıyla birlikte görülmemiş seviyelere çıkması öngörülmektedir. Üretim artışı ve bakır geri dönüşümü senaryolarında bile 2050 yılında bakır talebinin karşılanamayacağı düşünülmektedir. Bu da bakır fiyatlarında önemli ölçüde artışlar olacağını göz önüne getirmiştir. Bu noktada Uluslararası Enerji Ajansı da yeni bir bakır madeninin verimli bir şekilde faaliyete geçmesinin ortalama 16 yıl süreceğini belirterek, bu süre sonunda artan bakır kaynağının, dünya çapındaki talebi karşılamak için yeterli olamayacağını ifade etmiştir.
Bir diğer örnek verilecek olursa; “e-Atıktan” enerji üretimi konusunda özellikle endüstriyel atıkların termal yolla yok edilmesi sonucu ve ayrıştırılmasıyla birçok teknik işleme tabi tutularak “biogaz” elde edilmektedir. Görüldüğü gibi, eski elektronik atıklardan “yenilenebilir eneri” lerin elde edilmesinin “Kaynakların Yeniden Kullanımı”, “Çevre Koruma”, ”Ekonomik ve Sosyal fayda” gibi başlıkları da beraberinde getirmektedir. Eski elektronik cihazların geri dönüştürülmesi, değerli metallerin geri kazanılmasını sağlayarak daha ucuz ve çevre dostu bir şekilde üretilebilmesine neden olmaktadır.
Dünya’dan ve Türkiye’den de örnek verilecek olursa;
- İngiltere’deki (Birleşik Krallık) her kişi her yıl neredeyse üç yeni elektrikli eşya satın almaktadır. İngiliz hükümeti 28 Aralık 2024’te yaptığı bir duyuru ile hanelerin elektrik kablolarını, cihazlarını ve beyaz eşyalarını geri dönüştürmesini kolaylaştırmaya hazırlandığı belirtmiş, istatistiklere bakılığında ise kablolar, tost makineleri, su ısıtıcıları ve elektrikli aletler gibi küçük ev aletlerinin her yıl yaklaşık 155.000 tonunun yanlışlıkla çöp kutusuna atıldığınının görüldüğü, Birleşik Krallık evlerinin altın, gümüş ve platin gibi değerli maddeler içeren 527 milyon istenmeyen elektrikli eşyayı daha biriktirdiği düşünüldüğü belirtilmiştir.
- Avrupa Birliği’nin telefonları, televizyonları ve bilgisayarları yaklaşık 9 milyon ton e-atık üretmektedir. Avrupa Birliği’nde elektronik atık yönetimi toplama, geri dönüşüm ve geri kazanım süreçlerini ele alan WasteElectricaland Electronic Waste Directive (WEEE Directive (2012/19/EU)) ile düzenlenmektedir. Bu yönetmeliğe göre elektronik ürün üreticileri ürettikleri ürünün toplanması, geri dönüşümü ve geri kazanımı işlemlerini finanse etmeli ve bununla ilgili tüm garantileri sağlamalıdır.
- Türkiye’de eski elektronik eşyaların geri dönüşümü ile ilgili çeşitli yasalar ve düzenlemeler bulunmaktadır. 2012 yılında çıkarılan Elektrikli ve Elektronikli Eşyaların Kontrolü Yönetmeliğiile elektronik atıkların düzgün şekilde toplanması ve geri dönüştürülmesi sağlanmıştır. Bu yönetmelik, elektronik cihazların üreticilerinin geri dönüşüm sistemleri kurmalarını ve eski cihazların toplanmasını zorunlu hale getirmiştir. Türkiye’de çeşitli elektronik atık toplama merkezleri, eski cihazların geri dönüşümünü sağlamak için faaliyet göstermektedir. Bu merkezler, genellikle “Eski elektronik cihazları toplamak”, ”Cihazları parçalamak ve ayrıştırmak”, “Geri kazanılabilir malzemeleri çıkarmak” ve “Toksik bileşenleri güvenli bir şekilde bertaraf etmek” gibi iş ve işlemler gerçekleştirmektedir.
- ABD’de elektronik atıklardan elde edilen değerli geri dönüştürülmüş metaller, çok sayıda uygulama için temel omurgayı oluşturur. Enerji, fosil yakıtların ana enerji üretim kaynağı olduğu günlük yaşamımızda bir diğer önemli faktördür. ABD Enerji Bilgi Ajansı, fosil yakıtların 2020’de toplam ABD birincil enerji üretiminin yaklaşık %79’unu oluşturduğunu belirtmektedir.
- Kanada, Japonya ve Çin’in de elektronik atık geri dönüşümünde en büyük pazar payına sahip olması beklenmektedir. Bunun nedeni, güvenlik, otomotiv, pazarlama, sağlık, perakende, bilgi teknolojisi ve telekomünikasyon gibi çeşitli sektörlerde atık geri dönüşüm çözümlerinin, yazılımlarının, sistemlerinin ve platformlarının hızlı büyümesi ve benimsenmesidir.
Sonuç olarak; “E-atık” geri dönüşümü, ömrünü tamamlamış elektronik eşyalardan değerli malzemelerin geri kazanılarak, yeni ürünlerde kullanılmasını sağlamaktadır. Böylece, enerji tasarrufu elde edilir, çevre kirliliğinin önüne geçilir, sera gazı emisyonları azalır ve doğal kaynaklar korunur.
Bu noktada, “e-atık” geri dönüşüm prosesinin “yenilenebilir enerji” ile doğrudan bağlantısı olduğu ve daha iyi bir noktaya gelebilmesi için, iyi yapılandırılmış geri dönüşüm programlarının yürütülmesi, geri dönüşümü yapılacak olan materyallerin sürekli ve düzenli olarak tedarik edilmesi, uygun maliyetli geri dönüşüm teknolojilerinin eksikliğinin giderilmesi, e-atık hususunun “yenilenebilir enerji” ile doğrudan ve yadsınamaz ilişkisinin öneminin vurgulanacağı farkındalık çalışmalarının yapılması oldukça kıymetlidir.
Yararlanılan Kaynaklar
https://www.recyclenow.com/how-to-recycle/electrical-item-recycling
Rania, SEIF, Fatma, Zakaria,SALEM, Nageh, K. ALLAM; “E‑waste recycled materials as efcient catalysts for renewable energy technologies and better environmental sustainability”, Environment, Development and Sustainability (2024), https://doi.org/10.1007/s10668-023-02925-7
Tulu, ERTEM; “Elektronik atıklar ve geri dönüşüm”; https://www.tskb.com.tr/blog/surdurulebilirlik/elektronik-atiklar-ve-geri-donusum
İlknur, ŞENTÜRK; “Elektrikli ve Elektronik Eşya Atıklarının Geri Dönüşümü Konusunda Halkın Bilinç Düzeyinin Ölçülmesi: Sivas İli Örneği”; Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi-International Journal of Society Researches, Cilt: 11, Sayı: 18, Haziran, 2019; http://opusjournal.net
Banu, ÇEVİKEL; “Elektronik Atıklardan Değerli Metal Geri Kazanımı”, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Sakarya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Haziran, 2009.
Mehmet, GÜLTEKİN; “Yenilenebilir Enerji Türü Olarak Atıklar”; https://www.mmo.org.tr
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/716236
https://www.ecosangerikazanim.com/eski-elektronik-esya-geri-donusum/
https://acikerisim.sakarya.edu.tr/bitstream/handle/20.500.12619/81068/T03945.pdf
2005 yılında Çankaya Üniversitesi Hukuk Fakültesinden mezun olmuştur. Aynı yıl Çankaya Üniversitesi Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı-Anayasa Hukuku alanında yüksek lisans yapmıştır. 2011 yılına kadar Ulaştırma Bakanlığına bağlı Mesleki Eğitim Merkezlerinde ODY-ÜDY Eğitmeni olarak görev yapmış olup, yaklaşık 15 yıldır Türkiye Odalar ve Borsalar Birliğinde hukukçu olarak çalışmaktadır. TOBB’da ilk olarak Dış Ticaret ve Uluslararası Lojistik alanında çalışmalarda bulunmuş olup, 7 yıla yakın Birleşmiş Milletler temsilciliği yapmış olup şimdi TOBB Reel Sektör AR-GE ve Uygulama Daire Başkanlığında KOBİ Politikaları Müdürlüğünde uzman hukukçu olarak görev yapmaktadır.
Diğer yandan, Gazi Üniversitesi Kamu Hukuku-İdare Hukuku Ana Bilim Dalında idare hukuku kürsüsünde doktora tezini tamamlamaya çalışmaktadır. Türkiye’de YÖK tarafından kabul gören TOBB konulu tezin tamamlanmasından sonra bunu kitaplaştırmayı planlamaktadır.
Bununla birlikte, halihazırda 2023 yılından bu yana Türkiye’de özellikle enerji sektörü ile yenilebilir enerji konusunda kendini uluslararası alanda da kanıtlamış “DÜNDAR HUKUK” VE “DÜNDAR LEGAL SERVICE CONSULTANCY” de Londra bloğunda köşe yazısı yazmaktadır.