TAHKİM TÜRLERİ SERİSİ – 3 / İHTİYARİ (İRADİ) TAHKİM

Bu hafta tahkim türleri serisine ihtiyari diğer bir ifade ile iradi tahkim ile devam edeceğiz. İhtiyari tahkim, tarafların arasındaki uyuşmazlıkları çözmek için mahkemeye başvurmadan önce, bir ya da daha fazla hakem aracılığıyla çözmeye karar verdikleri bir alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemidir. “İhtiyari” kelimesi, bu tür bir tahkime başvurmanın zorunlu olmadığı anlamına gelir; yani taraflar, anlaşmazlıkları çözmek için mahkemeye gitmek yerine, tahkim yolunu seçerler.

İhtiyari tahkimde taraflar, tahkim şartlarını ve hakemlerin nasıl belirleneceği gibi önemli unsurları serbestçe düzenleyebilirler. Bu da, tahkimin taraflar için daha esnek ve hızlı bir çözüm yolu sunmasını sağlar.

Türk Hukuku’nda ihtiyari tahkim, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 410-420. maddeleri arasında düzenlenmiştir. HMK’ya göre, taraflar arasında bir uyuşmazlık çıkması durumunda, mahkemeye gitmek yerine, uyuşmazlıkların tahkim yoluyla çözülmesini kabul etmek mümkündür.  Türkiye, ayrıca New York Konvansiyonu’na (1958) da taraf olmuş olup, uluslararası tahkim kararlarının Türkiye’de tanınması ve icra edilmesi sağlanmıştır.

Türkiye’de İhtiyari Tahkim Kurumlarını ifade edersek; İstanbul Tahkim Merkezi (ISTAC): Türkiye’nin en önemli yerli tahkim merkezi olup, ticari ve uluslararası uyuşmazlıkların çözümünde etkin bir rol oynamaktadır. T.C. Adalet Bakanlığı: Bakanlık, ihtiyari tahkim süreçlerinin denetimini ve düzenlemesini sağlar. Bununla birlikte Uluslararası Kurumlar için ise ICC (Uluslararası Ticaret Odası), LCIA (London Court of International Arbitration) gibi küresel tahkim kurumları da Türkiye’deki ihtiyari tahkim davalarında kullanılabilir.

İhtiyari tahkim, dünya genelinde yaygın olarak kullanılan bir alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Farklı ülkelerde ihtiyari tahkim uygulamaları, hukuki sistemlere, kültürel özelliklere ve ekonomik gereksinimlere bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Ancak genel olarak, ihtiyari tahkimin küresel uygulamaları benzer temellere dayanmaktadır: tarafların anlaşmazlıkları mahkemelere başvurmak yerine, bağımsız ve tarafsız hakemler aracılığıyla çözmeyi kabul etmeleri v.b.

İhtiyari tahkimin dünya çapındaki bazı önemli uygulama alanları şunlardır:

1) Amerika Birleşik Devletleri (ABD) 

• • ABD’de ihtiyari tahkim yaygın olarak ticari sözleşmelerde, özellikle ticaret, inşaat, iş ilişkileri ve sigorta alanlarında kullanılır.
  • 1925 yılında kabul edilen Federal Tahkim Yasası (Federal Arbitration Act), ihtiyari tahkimin hukuki dayanağını oluşturur. Bu yasaya göre, taraflar sözleşmeye tahkim maddesi ekleyerek, uyuşmazlıkları mahkemeye gitmeden çözebilirler.
  • ABD’de ayrıca, tahkim kararları genellikle mahkemeler tarafından tanınır ve uygulanır. 

2) Avrupa Birliği (AB) 

• • Avrupa Birliği ülkelerinde, ihtiyari tahkim, özellikle ticari anlaşmazlıklarda yaygın bir çözüm yoludur. AB’deki ülkeler arasında tahkimle ilgili birçok uluslararası anlaşma ve düzenleme bulunur.
  • ICC (Uluslararası Ticaret Odası) Tahkim Kurumu ve LCIA (London Court of International Arbitration) gibi önde gelen tahkim kurulları, Avrupa’da oldukça etkin bir şekilde çalışmaktadır.
  • AB’deki ülkeler arasında tahkim kararı genellikle tanınır ve uygulanır, ancak bazı ülkelerde mahkemeler, özellikle tüketici hakları ve işçi hakları konusunda tahkim kararlarını geçersiz sayabilir. 

3) Birleşik Krallık (İngiltere) 

• • Birleşik Krallık’ta ihtiyari tahkim, özellikle ticaret ve finans sektörlerinde yaygın olarak kullanılır. Londra, dünya çapında önemli bir tahkim merkezi olarak bilinir.
  • İngiltere’de tahkimle ilgili en önemli düzenleme, Arbitration Act 1996’dır. Bu yasa, tahkim sürecini ve tahkim anlaşmalarını ayrıntılı şekilde düzenler.
  • Londra’daki LCIA (London Court of International Arbitration) gibi tahkim kurumları, ihtiyari tahkimin dünya çapında etkinliğini artıran başlıca kurumlardır. 

4) Hindistan 

• • Hindistan’da ihtiyari tahkim, özellikle ticari ve inşaat sektörlerinde kullanılır. 1996 yılında kabul edilen Arbitration and Conciliation Act, tahkimin hukuki dayanağını oluşturur ve tahkim sürecini düzenler.
  • Hindistan, uluslararası tahkimde artan bir öneme sahiptir ve New Delhi, uluslararası tahkim için önemli bir merkez haline gelmiştir. 

5) Çin 

• • Çin’de, ihtiyari tahkim özellikle yabancı yatırımcılar ve Çinli firmalar arasındaki ticari uyuşmazlıkları çözmek için kullanılır. Çin’deki en önemli tahkim merkezi Çin Uluslararası Ticaret ve Ekonomi Odası Tahkim Komitesi (CIETAC)’tır.
  • Çin, 1958 tarihli New York Konvansiyonu’na taraf bir ülke olarak, tahkim kararlarının uluslararası geçerliliğini sağlamaktadır. 

6) Latin Amerika 

• • Latin Amerika ülkelerinde, ihtiyari tahkim yaygın olarak ticari uyuşmazlıklar için kullanılır. Özellikle Arjantin, Brezilya, Meksika ve Kolombiya gibi ülkeler, tahkimi çözüm yolu olarak benimsemişlerdir.
  • Camara de Comercio Internacional (CCI) gibi uluslararası tahkim kurumları, Latin Amerika’daki önemli tahkim merkezlerindendir. 

7) Orta Doğu 

• • Orta Doğu’da, özellikle Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Katar ve Suudi Arabistan’da, ihtiyari tahkim genellikle ticaret, inşaat ve enerji sektörlerinde kullanılır.
  • BAE’nin Dubai şehri, Dubai Uluslararası Tahkim Merkezi (DIAC) gibi kurumları ile tahkimde önemli bir merkezdir.
  • Suudi Arabistan da 2012 yılında yürürlüğe giren Tahkim Yasası ile tahkime daha fazla önem vermeye başlamıştır. 

8) Afrika 

• • Afrika’da ihtiyari tahkim, özellikle ticaret ve inşaat sektörlerinde kullanılmaktadır.
  • Afrika’nın önde gelen tahkim merkezi Afrika Tahkim Derneği (AfAA) tarafından desteklenen, Mauritius gibi ülkelerde tahkim uygulamaları gelişmiştir. 

İhtiyari tahkimin genel uygulama süreci şu şekilde ilerlemektedir.

1) Tahkim Anlaşması (Tahkim Sözleşmesi); İhtiyari tahkime başvurmanın ilk adımı, tarafların bir tahkim anlaşması yapmasıdır. Bu anlaşma, tarafların herhangi bir anlaşmazlık durumunda mahkeme yerine tahkim yoluna başvurmayı kabul ettikleri bir sözleşmedir. Tahkim anlaşması, genellikle sözleşmeye ek olarak yer alır (tahkim maddesi) ve taraflar, uyuşmazlık çözümünü tahkim yoluyla yapmayı kabul ederler. Taraflar arasında var olan bir sözleşmeye tahkim maddesi eklenebilir ya da iki taraf, aralarındaki bir anlaşmazlık için baştan bir tahkim anlaşması yapabilirler.

2) Tahkim Kurumunun Belirlenmesi (Veya Hakem Seçimi); Eğer taraflar bir tahkim kurumu belirlemişse (örneğin ICC, LCIA, CIETAC gibi), o kurumun kuralları ve prosedürleri geçerli olacaktır. Eğer belirli bir tahkim kurumu yoksa taraflar hakemlerin seçilmesini belirleyebilirler. Genellikle her taraf bir hakem seçer ve iki hakem arasındaki anlaşmazlık durumunda bir üçüncü hakem atanabilir (çoğunlukla başkan hakem olarak). Taraflar, hakemlerin niteliklerini, deneyimlerini ve bağımsızlıklarını göz önünde bulundururlar.

3) Tahkim Başvurusu (Talep); Bir taraf, uyuşmazlık durumunda tahkime başvurduğunda, tahkim talebini ilgili tahkim kurumuna veya hakem heyetine iletir. Bu başvuru, tahkim dilekçesi ile yapılır ve tarafın uyuşmazlıkla ilgili iddialarını ve taleplerini içerir. Talep, tarafların hangi anlaşmazlıkları çözmek istediklerini, hangi kurallarla işlem yapılacağını, hakemlerin kimler olduğunu vb. detayları içerir.

4) Tahkim Süreci (İhtilafın Çözülmesi)

• • Hazırlık aşaması: Taraflar, tahkim kurumu ya da hakem heyeti ile birlikte sürecin takvimini ve prosedürlerini belirler. Taraflar delillerini sunar, tanıkları bildirir ve taleplerini açıklarlar.
  • Duruşma/İfadenin Alınması: Taraflar, tahkimde genellikle sözlü duruşmalar yapabilir. Bu duruşmalarda, her iki taraf da savunmalarını yapar ve hakemler delilleri değerlendirir. Ancak tahkimde bazen sadece yazılı başvurularla da karar alınabilir.
  • Delil Sunma: Taraflar, delillerini sunar ve hakemler, bu delilleri değerlendirerek uyuşmazlığın çözülmesinde karar vereceklerdir.
  • Uyuşmazlık Konusunun İncelenmesi: Hakemler, tarafların sunduğu deliller ve argümanları gözden geçirir. İhtiyari tahkimde, mahkemelere göre daha esnek bir süreç vardır, bu nedenle hakemler daha hızlı ve doğrudan bir değerlendirme yapabilirler.

5) Tahkim Kararının Verilmesi; Hakemler, uyuşmazlıkla ilgili kararlarını verirler ve bu karar genellikle bir tahkim ödülü (arbitration award) olarak bilinir. Bu karar, taraflara bildirilir. Tahkim ödülü, mahkeme kararına benzer şekilde bağlayıcıdır. Yani taraflar, tahkim kararına uymak zorundadır. Ancak, bazı özel durumlarda tahkim kararına itiraz edilebilir (örneğin, hatalı uygulamalar, adil yargılama hakkının ihlali vb.).

6) Tahkim Kararının Uygulanması ve Denetimi; İç hukuka uygunluk: Taraflar, tahkim kararına uymadıkları takdirde, kararın mahkeme tarafından tanınması ve icra edilmesi için başvurabilirler. Uluslararası tahkimde, New York Konvansiyonu’na taraf ülkeler arasında tahkim kararları tanınır ve uygulanır.

7) İcra ve takibat: Taraflar, yerel mahkemelere başvurarak tahkim kararının icrasını talep edebilirler. Mahkemeler, tahkim kararlarını genellikle tanır ve icra ederler.

8) Tahkim Sonrası İtiraz ve İnceleme (Sınırlı Olarak); İtiraz: Çoğu zaman, tahkim kararlarına karşı itiraz sınırlıdır. Ancak bazı durumlarda, taraflar yanlışlıkla yapılan uygulamalar ya da hukuki hatalar nedeniyle kararın tekrar gözden geçirilmesini isteyebilirler. Bu itirazlar, yalnızca bazı özel durumlarla sınırlıdır (örneğin, hakemlerin tarafsızlığının ihlali, adil yargılanma hakkının ihlali vb.). Ancak, tahkim kararına karşı itiraz, genellikle mahkemeler tarafından sınırlıdır.

İhtiyari Tahkimin Avantajları:

• • Hızlı Çözüm: Tahkim genellikle mahkemelerden daha hızlıdır, çünkü taraflar ve hakemler daha esnek bir takvim belirleyebilirler.
  • Gizlilik: Tahkim süreci genellikle gizlidir, bu da taraflar için ticari sırların korunmasını sağlar.
  • Uzman Hakemler: Taraflar, uzmanlık gerektiren bir uyuşmazlıkta, konunun uzmanı olan hakemleri seçebilirler.
  • Uluslararası Geçerlilik: Tahkim kararları genellikle uluslararası alanda tanınır ve icra edilir. 

Sonuç olarak, İhtiyari tahkim, dünya çapında daha fazla kabul görmekte ve hem yerel hem de uluslararası ticaretin çözüm yollarından biri haline gelmektedir.

İhtiyari tahkim, tarafların bir uyuşmazlık durumunda, mahkemeye başvurmak yerine, bağımsız ve tarafsız hakemler aracılığıyla çözüm bulmayı kabul ettikleri bir alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemidir. İhtiyari tahkimin uygulaması belirli adımlarla ilerler ve her bir aşama, tarafların önceden belirledikleri kurallar ve süreçlere dayanır.

İhtiyari tahkim, taraflara daha hızlı, daha gizli ve daha esnek bir çözüm yolu sunar, ancak her uyuşmazlık için uygun olmayabilir. Uygulamada, taraflar bu sürecin avantajlarından yararlanmak için ihtiyari tahkim yoluna başvururlar.

Türkiye’de ihtiyari tahkim, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) ile düzenlenmiştir ve özellikle ticari uyuşmazlıklar, inşaat sektörü, iş hayatı ve uluslararası ticaret gibi alanlarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Türkiye’deki ihtiyari tahkim uygulamaları, uluslararası standartlarla uyumlu olacak şekilde geliştirilmiştir.

Yararlanılan Kaynaklar:

https://ncmb.gov.ph/services/voluntary-arbitration-program/

https://www.lsd.law/define/voluntary-arbitration

https://www.consumeradvocates.org/for-consumers/arbitration/

https://blog.lexpera.com.tr/hmk-usulunde-tahkim-yargilamasi/

https://docs.pca-cpa.org/2016/01/Optional-Rules-for-Arbitration-Between-International-Organizations-and-States-1996.pdf

https://www.jamsadr.com/blog/2022/what-you-need-to-know-about-jams-optional-arbitration-appeal-procedure

https://www.cliffordchance.com/insights/resources/blogs/arbitration-insights/2024/12/unilateral-option-clauses-in-arbitration.html

https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/1023263X18755968

İzzet, Karataş; “Uygulamada İhtiyari Tahkim”, Turhan Yayınevi, Ankara, 1999.