TAHKİM TÜRLERİ SERİSİ – 4 / ZORUNLU TAHKİM

Bu hafta tahkim türleri serimizin dördüncüsü olan “Zorunlu Tahkim” konusuna değineceğiz. Zorunlu tahkim, hukuki çözüm yöntemlerinden biri olarak uzun bir tarihsel geçmişe sahiptir. Ancak modern anlamıyla zorunlu tahkim uygulaması, özellikle 20. yüzyıldan sonra daha yaygın hale gelmiştir.

Bilindiği gibi, zorunlu tahkim, tarafların, belirli bir uyuşmazlık durumunda, mahkemeye başvurmak yerine, önceden belirlenmiş bir tahkim kurumuna başvurmayı kabul ettikleri bir çözüm yöntemidir. Yani, taraflar bir anlaşmazlık yaşadıklarında, mahkeme yerine belirli bir hakem heyeti veya tahkim kurulu tarafından karar verilmesi zorunludur. Bu, bazen sözleşmelere eklenen bir hükümle belirlenir ya da bazı yasal düzenlemelerle zorunlu hale gelir.

Zorunlu tahkimde, taraflar arasında önceden yapılmış bir sözleşme ya da yasal düzenleme, uyuşmazlıkları çözmek için mahkemeye gitmek yerine tahkime başvurulmasını şart koşar. Tahkimde, taraflar anlaşmazlıklarını bağımsız ve genellikle hızlı bir şekilde çözmek için belirli bir hakem veya hakemler heyeti tarafından karar verilmesini kabul ederler.

Zorunlu Tahkimin uygulama alanlarına bakıldığında; “Ticari sözleşmeler” ile özellikle “İş Hukuku” ve “Tüketici Hukuku” alanları ile “Uluslararası Yatırımlar” göze çarpmaktadır.  

• Ticari Sözleşmeler: Özellikle büyük ticari anlaşmalarda, tarafların anlaşmazlıklarını çözmek için zorunlu tahkim maddesi bulunabilir.
• İş Hukuku: İşçi-işveren ilişkilerinde, bazı ülkelerde işçilerle işverenler arasındaki anlaşmazlıkların çözülmesi için zorunlu tahkim getirilmiş olabilir.
• Tüketici Hukuku: Bazı tüketici sözleşmelerinde, anlaşmazlık durumunda mahkemeye başvurmak yerine tahkim yoluna gidilmesi gerekebilir.
• Uluslararası Yatırımlar: Uluslararası ticaret ve yatırım anlaşmalarında, devletler ve yabancı yatırımcılar arasında çıkan anlaşmazlıklar için zorunlu tahkim uygulanabilir.

Elbette her tahkim türünde olduğu gibi “Zorunlu Tahkim” inde avantajları ve dezavantajları mevcuttur.

Zorunlu Tahkimin Avantajları:

1. Hızlı Çözüm: Mahkemelere kıyasla daha hızlı bir çözüm sağlar.
2. Uzmanlık: Tahkimde karar veren hakemler, anlaşmazlık konusu olan alanda uzman olabilir.
3. Gizlilik: Tahkim işlemleri genellikle gizlidir, bu da taraflar için daha özel bir çözüm sunar.
4. Daha Az Maliyet: Mahkemeye başvurmanın genellikle daha pahalı olması durumunda, tahkim daha ekonomik bir çözüm olabilir.

Zorunlu Tahkimin Dezavantajları:

1. Sınırlı İtiraz Hakkı: Tahkim kararlarına karşı itiraz etme hakkı sınırlıdır, bu da bazen adaletsiz kararlarla karşılaşma riskini artırabilir.
2. Tarafların Rızası: Zorunlu tahkim, tarafların rızası olmadan uygulanabileceği için, bazı durumlarda bir taraf için dezavantajlı olabilir.

Türkiye’de zorunlu tahkim, belirli durumlar ve anlaşmazlıklar için geçerlidir. Türk hukukunda zorunlu tahkim, özellikle bazı özel alanlarda uygulanmaktadır. Türkiye’deki zorunlu tahkim düzenlemeleri, genellikle belirli sektörlerde veya hukuki ilişkilerde tarafların mahkemeye başvurmadan, tahkim yoluyla çözüm aramaları gerektiğini öngörür.

Türkiye’de zorunlu tahkimin uygulama alanlarından bazılarını kısaca değinmekte yarar olacağı kanısındayım;

1. İş Hukuku ve İşçi-İşveren İlişkileri: Türk İş Kanunu, işçi ve işveren arasındaki bazı uyuşmazlıkların çözülmesi için zorunlu tahkime başvurulmasını öngörür. İş Kanunu’na göre, kıdem tazminatı, ihbar tazminatı gibi bazı işçi hakları ile ilgili anlaşmazlıklar, önce arabuluculuk yoluyla çözülmeye çalışılır. Ancak, eğer arabuluculuk ile çözüm sağlanamazsa, taraflar tahkime başvurabilir. Zorunlu tahkim, işçi haklarını koruyacak şekilde tasarlanmıştır.
2. Tüketici Hukuku: Tüketici haklarıyla ilgili bazı uyuşmazlıklar, Türk Ticaret Kanunu ve Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun çerçevesinde zorunlu tahkim ile çözüme kavuşturulabilir. Tüketici mahkemeleri ile birlikte, tüketici ile satıcı ya da hizmet sağlayıcı arasındaki bazı anlaşmazlıklar, belirli tahkim kurullarına yönlendirilebilir.
3. Borsa ve Finansal Piyasalar: Borsa ve finansal piyasalardaki bazı uyuşmazlıklar da zorunlu tahkim yoluyla çözülebilir. Özellikle Sermaye Piyasası Kanunu çerçevesinde, yatırımcılar ile aracı kurumlar arasındaki anlaşmazlıkların çözümü için zorunlu tahkim mekanizmaları bulunabilir.
4. Zorunlu Tahkim ve Sözleşmeler: Bazı sektörlerdeki sözleşmeler, tarafların uyuşmazlık durumunda zorunlu tahkim yoluna gitmelerini şart koşabilir. Örneğin, inşaat sektöründe veya uluslararası ticaretin belirli alanlarında taraflar, sözleşmeye dayalı olarak zorunlu tahkim kararı alabilirler.
5. Yatırımcı ve Devlet Arasındaki Uyuşmazlıklar: Türkiye, uluslararası yatırımcılarla olan anlaşmazlıkları çözmek için de tahkim yöntemini benimsemiştir. Bu tür uyuşmazlıklar için genellikle uluslararası tahkim kuralları (örneğin ICSID) geçerlidir. Ancak, devletin belirli yerel tahkim uygulamalarıyla ilgili düzenlemeleri de vardır.

Dünyada da zorunlu tahkim uygulamaları, bazı ülkelerde ve belirli alanlarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Zorunlu tahkim, genellikle ticaret, iş hukuku, tüketici hakları gibi alanlarda öne çıkar. Ancak her ülkenin hukuk sistemi ve düzenlemeleri farklıdır, bu nedenle zorunlu tahkim uygulamaları her yerde aynı şekilde uygulanmaz. Bu noktada, dünyada zorunlu tahkim uygulamalarının yaygın olduğu bazı alanlar ve ülkelere de değinmenin yararlı olacağı kanısındayım;

• Amerika Birleşik Devletleri

ABD, zorunlu tahkim uygulamalarının en tartışmalı olduğu ülkelerden biridir. Özellikle ticari sözleşmelerde ve tüketici sözleşmelerinde zorunlu tahkim koşulları yaygındır.

• Tüketici ve Çalışan Hakları: ABD’de, özellikle tüketici hakları ve işçi hakları konularında zorunlu tahkim uygulamaları yaygındır. Örneğin, bazı büyük şirketler, müşterileri ve çalışanları için tahkim şartı koyarak, yasal anlaşmazlıkları mahkemeye taşımak yerine tahkim yoluyla çözülmesini sağlamaktadır. Bunun en yaygın örneklerinden biri, büyük teknoloji şirketlerinin kullanıcı sözleşmelerinde yer alan zorunlu tahkim maddeleridir.
• Federal Tahkim Kanunu (1925): ABD’deki Federal Tahkim Kanunu, ticari ve iş dünyasında tahkimin temelini atmıştır. Ancak, yargı sisteminin yükünü hafifletmek amacıyla da kullanılan zorunlu tahkim, eleştirilere yol açmaktadır, çünkü güç dengesizliklerine ve tüketici ya da çalışan haklarının zedelenmesine yol açabiliyor. 

• Avrupa Birliği

Avrupa Birliği ülkelerinde, zorunlu tahkim genellikle uluslararası ticaret ve ticari anlaşmazlıkların çözümünde tercih edilir. Ancak, AB’deki bazı ülkeler, tüketici ve işçi hakları konusunda daha dikkatli bir yaklaşım benimsemiştir.

• İngiltere: İngiltere’de, ticaret ve iş dünyasında zorunlu tahkim yaygındır. Ancak, tüketici ve işçi hakları konusunda mahkemeye başvurma hakkı genellikle korunur. İşçi hakları için zorunlu tahkim uygulaması, bazı koşullarda geçerli olsa da, genellikle gönüllü tahkim yaygındır.
• Fransa: Fransa, zorunlu tahkim konusunda belirli alanlarda uygulama yapmaktadır. Özellikle ticaretle ilgili anlaşmazlıklarda, taraflar arasında zorunlu tahkim sözleşmeleri yapılabilir. 

• Kanada

Kanada’da, özellikle iş hukuku ve tüketici anlaşmazlıkları ile ilgili bazı sektörlerde zorunlu tahkim düzenlemeleri bulunur. Kanada’daki iş hukuku, işçiler ve işverenler arasındaki anlaşmazlıkların çözümü için bazen zorunlu tahkimi gerektiren düzenlemelere sahiptir. Ancak, tüm ülkede genel bir zorunlu tahkim uygulaması yoktur ve işçi hakları konusunda dikkatli bir yaklaşım benimsenir.

• Avustralya

Avustralya’da zorunlu tahkim, özellikle ticaret ve iş hukuku alanlarında yaygındır. Bununla birlikte, Avustralya’da tüketici hakları açısından zorunlu tahkim genellikle sınırlıdır ve işçi hakları açısından mahkemeye başvurma hakkı daha fazla korunmaktadır. Bazı ticari sözleşmelerde, özellikle büyük şirketlerle yapılan sözleşmelerde, zorunlu tahkim maddeleri bulunmaktadır.

• Hindistan

Hindistan’da zorunlu tahkim, özellikle ticaret ve iş dünyasında yaygın bir uygulamadır. Ülkede, ticari anlaşmazlıkların çözümü için mahkemelere başvurmak yerine tahkim yoluna gitmek genellikle zorunludur. Hindistan, 1996 yılında Hindistan Tahkim ve Uzlaştırma Kanunu‘nu kabul ederek tahkime dair yasal düzenlemeler oluşturmuştur.

• Çin

Çin’de zorunlu tahkim uygulaması, özellikle ticaretin yoğun olduğu bölgelerde yaygındır. Çin’de, ticari anlaşmazlıkların çözümü için tahkim, hukuki bir çözüm yolu olarak öne çıkmaktadır. Özellikle ticaretin ve yabancı yatırımların artmasıyla, zorunlu tahkim de daha fazla uygulanmaya başlamıştır.

• Çin Ulusal Tahkim Merkezi (CIETAC): CIETAC, Çin’in en önemli tahkim merkezlerinden biridir ve uluslararası ticaret anlaşmazlıklarında zorunlu tahkim anlaşmaları yapılmaktadır.

• Brezilya

Brezilya’da zorunlu tahkim, iş hukuku ve ticaret anlaşmazlıkları için yaygın bir uygulamadır. Ancak, Brezilya’da işçiler için daha fazla yasal koruma bulunmaktadır ve tüketiciler için tahkim zorunlu değildir. Ancak, ticaret anlaşmalarında taraflar arasında zorunlu tahkim şartları bulunabilir.

• Orta Doğu ve Körfez Ülkeleri

Orta Doğu’daki bazı ülkelerde, özellikle ticaret ve inşaat sektörlerinde zorunlu tahkim uygulamaları yaygındır. Dubai Uluslararası Finans Merkezi (DIFC) gibi bölgelerde, ticari anlaşmazlıklar için zorunlu tahkim uygulanmaktadır.

Sonuç olarak, zorunlu tahkim, tarihsel olarak gelişen bir hukuk aracı olup, zamanla daha fazla alanda uygulanmaya başlanmıştır. Dünyada zorunlu tahkime bakıldığında, özellikle ticaret, iş hukuku ve bazı diğer alanlarda yaygın olarak kullanılan bir çözüm yoludur. Ancak, her ülkenin farklı yasal düzenlemeleri ve uygulama yöntemleri vardır. Zorunlu tahkim, anlaşmazlıkların daha hızlı çözülmesini sağlasa da, özellikle güç dengesizlikleri ve şeffaflık eksiklikleri gibi eleştiriler almaktadır.

Bununla birlikte, taraflara hız, uzmanlık, gizlilik,, esneklik ve düşük maliyet gibi birçok fayda sağlamaktadır.

Yararlanılan Kaynaklar

Burhan, ÖZDEMİR; “COMPULSORY ARBITRATION AND ILO PRINCIPLES CONCERNING LABOUR DISPUTES”, H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 19, Sayı 1, 2001, s. 219-229.

https://www.forskerforbundet.no/en/news/2024/what-is-compulsory-arbitration

https://www.regjeringen.no/en/topics/labour/lonn-og-inntekt/innsikt/inntektspolitikk-og-lonnsoppgjor/questions-and-answers-about-compulsory-arbitration/id2971645/

https://superiorcourt.maricopa.gov/departments/superior-court/civil/arbitration/

https://blog.ipleaders.in/all-about-compulsory-arbitration/

https://philadelphiabar.org/?pg=SCLSArbitrationFAQ

https://www.courts.phila.gov/pdf/manuals/civil-trial/compulsory-arbitration-center.pdf

https://www.cambridge.org/core/journals/american-journal-of-international-law/article/abs/compulsory-arbitration-at-the-second-hague-conference1